ENERGIE VADEMECUM 2020
In het EnergieVademecum – Energiebewust ontwerpen van nieuwbouwwoningen komen de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van energiebewust ontwikkelen, ontwerpen en realiseren van nieuwbouwwoningen aan bod.
Het EnergieVademecum geeft aanwijzingen voor uitvoering, beheer en bewonerszaken. De nadruk ligt op concrete, direct toepasbare richtlijnen en hulpmiddelen voor het ontwerp. Het EnergieVademecum bevat tevens tips over comfort en gezondheid. Ook komt de Europese regelgeving op het gebied van energiebesparing aan de orde. Het EnergieVademecum is onmisbaar voor iedereen die betrokken is bij het ontwerpen van nieuwbouwwoningen, zoals architecten, opdrachtgevers en beoordelende instanties. Ook installateurs, aannemers en studenten hebben voordeel bij deze uitgave.
Het vademecum is als geheel of per hoofdstuk te downloaden als pdf. Zie de knop rechtsboven.
Voor de online versie van het Energievademecum 2020 zie de link naar de ISSO kennisbank hier en rechtsboven.
De gedrukte versie van het Vademecum 2020 zal vanaf midden juni 2020 beschikbaar zijn.
Literatuurlijst
| [1] | Energierapport 2008; Ministerie van Economische Zaken, Den Haag, juni 2008; te downloaden via www.rijksoverheid.nl |
| [2] | Energierapport 'Transitie naar duurzaam'; Ministerie van Economische Zaken, Den Haag, januari 2016 (www.rijksoverheid.nl) |
| [3] | Bron: Statistical Review of World Energy - June 2014 en June 2016 voor gegevens van 2014 en 2015; te downloaden via http://www.bp.com/; BP Company, London, 2014/2016 |
| [4] | Effecten van klimaatverandering in Nederland 2012; Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag, 2012 |
| [5] | Dossier 'Klimaatverandering' via www.rijksoverheid.nl |
| [6] | Mondiale emissie koolstofdioxide door gebruik fossiele brandstoffen en cementproductie per regio, 1990 - 2015, www.pbl.nl |
| [7] | Earth's natural wealth: an audit; in: NewScientist, Magazine issue 2605, D. Cohen, 23 mei 2007 (www.newscientist.com) |
| [8] | IEA/World Energy Outlook 2018, www.iea.org/weo |
| [9] | Compendium voor de Leefomgeving, diverse grafieken/tabellen |
| [10] | Verbruik van hernieuwbare energie 1990-2017 www.clo.nl |
| [11] | Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving. Nederland in 2030 en 2050: twee referentiescenario's; Planbureau voor de Leefomgeving en Centraal Planbureau, Den Haag, 2015 (www.wlo2015.nl) |
| [12] | Energieagenda 'Naar een CO2-arme energievoorziening'; Ministerie van Economische Zaken, Den Haag, december 2016; (www.rijksoverheid.nl) |
| [13] | De isolatiegolf, overzicht van vijftien jaar energiebesparing in de woningbouw; BOOM, Delft, in opdracht van Novem, augustus 1989 |
| [14] | Energierapport - Transitie naar duurzaam; Ministerie van Economische Zaken, januari 2016 www.rijksoverheid.nl |
| [15] | Een Delta in beweging - Bouwstenen voor een klimaatbestendige ontwikkeling van Nederland, te downloaden via www.pbl.nl; Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag, 2011 |
| [16] | Dossier Klimaatverandering; Planbureau voor de Leefomgeving |
| [17] | World Energy Resources 2013, te downloaden via www.worldenergy.org; World Energy Council, London, 2013 |
| [18] | Nederland 100% duurzame energie in 2030 – Het kan als je het wilt; M.Minnesma, Urgenda, juni 2017 |
| [19] | Energie Trends 2014; ECN, Energie Nederland en Netbeheer Nederland; 2014 |
| [20] | Energietrends 2016; ECN, Energie Nederland en Netbeheer Nederland; 2016 |
| [21] | Eurostat Newsrelease 37/2014; maart 2014 |
| [22] | Energie in Nederland 2011; uitgave Energie-Nederland en Netbeheer Nederland, 2011 |
| [23] | Gas op maat. De propositie van de Nederlandse gassector voor een klimaatneutrale energievoorziening;www.kvgn.nl 2016 |
| [24] | Infoblad 285 'Thermisch isolerende eigenschappen van reflecterende isolatiefolie'; SBRCURnet |
| [25] | NMP4 (Nationaal Milieubeleidsplan 4) – Een wereld en een wil – werken aan duurzaamheid; Ministerie van VROM, Den Haag, 2001 |
| [26] | Bouwbesluit 2012 met aanvullingen t/m 2015, te downloaden via www.wetten.overheid.nl of via bijvoorbeeld www.onlinebouwbesluit.nl |
| [27] | www.rvo.nl, zie bij Duurzaam ondernemen; de site geeft veel praktische informatie over energie en beleid |
| [28] | www.rvo.nl, zie bij Energieprestatie nieuwbouw; de site geeft veel praktische informatie over de energieprestatienorm (EPG) |
| [29] | Nieuwsbericht 10-12-2012 Rijksoverheid: Kyoto Protocol verlengd |
| [30] | NTA 8800: 2019, Energieprestatie van gebouwen, bepalingsmethode |
| [31] | NEN 8088-1 + C1:2012/C2:2014; Ventilatie en luchtdoorlatendheid van gebouwen – Bepalingsmethode voor de toevoerluchttemperatuur gecorrigeerde ventilatie- en infiltratieluchtvolumestromen voor energieprestatieberekeningen – Deel 1: Rekenmethode; NEN, 2014 |
| [32] | Lente-akkoord – Energiebesparing in de nieuwbouw; akkoord tussen diverse partijen, ondertekend op 22 april 2008, met herijking op 28 juni 2012; Den Haag; zie www.lente-akkoord.nl |
| [33] | Meer met minder; Aedes, EnergieNed, Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving (PeGO), juni 2007; Meer Met Minder – Convenant energiebesparing bestaande woningen en gebouwen, 28 juni 2012 |
| [34] | Convenant Energiebesparing Huursector; 28 juni 2012 |
| [35] | Heldergroen gas; W.Wiskerke, Stichting Natuur & Milieu, Utrecht, 2011 |
| [36] | Handboek Duurzaamheidscertificatie van vaste biomassa voor energiedoeleinden - uitgebreide samenvatting; Brinkmann Consultants, in opdracht van Agentschap NL, 2013 |
| [37] | www.rijksoverheid.nl/kernenergie |
| [38] | Toekomstagenda Milieu: schoon, slim, sterk; VROM, april 2006 |
| [39] | Energieakkoord voor duurzame groei; Sociaal Economische Raad (SER), Den Haag, september 2013 |
| [40] | Groene Groei: voor een sterke, duurzame economie; Minister van Economische Zaken H. Kamp e.a., 28 maart 2013 |
| [41] | Brief 7/02/2014 van minister Blok aan Tweede Kamer |
| [42] | Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw 2015 - Eindrapportage; W/E adviseurs en Arcadis, in opdracht van Agentschap NL, 2013 |
| [43] | Nationaal Plan voor het bevorderen van bijna-energieneutrale gebouwen in Nederland; Ministerie van BZK, september 2012 |
| [44] | KopStaart aanpak - Voor een gezonde kwaliteitssslag in de energiezuinige nieuwbouw van woningen (brochure); Claudia Bouwens, Lente-akkoord, 2010 |
| [45] | Een klimaatneutrale warmtevoorziening voor de gebouwde omgeving - update 2016; CE Delft, www.ce.nl, september 2016 |
| [46] | Kamerbrief 'Voortgang energiebesparing gebouwde omgeving'; Minister van Wonen en Rijksdienst, 2 juli 2015 |
| [47] | NVN 7125:2015 Ontw – Energieprestatienorm voor Maatregelen op Gebiedsniveau (EMG); NEN, 2015 |
| [48] | Onderzoek handvatten voor zeer energiezuinige nieuwbouw - BENG; samenvatting; www.lente-akkoord.nl; Nieman Raadgevende Ingenieurs en DGMR Bouw, in opdracht van Lente-akkoord, juni 2016 |
| [49] | Uniforme Maatlat voor de warmtevoorziening in de woning- en utiliteitsbouw; uitgave Nationaal Expertisecentrum Warmte van RVO, 2014 |
| [50] | Bron: prof. C.A.J. Duijvestein, SOM, faculteit Bouwkunde, TUDelft |
| [51] | Themablad Innovatieve Installatieconcepten; Agentschap NL, juli 2012 |
| [52] | Cradle to Cradle en de Nieuwe Stappenstrategie – nieuw elan voor de duurzame bouw; A. van den Dobbelsteen e.a., TUDelft, in Handboek Duurzaam Bouwen hoofdstuk 1.2, WEKA uitgeverij |
| [53] | Begrippenlijst gebouwen; RVO, 2015 |
| [54] | Onderzoek naar de kwaliteit van ventilatiesystemen in nieuwbouw eengezinswoningen; BBA Binnenmilieu, in opdracht van ministerie van VROM, februari 2011. |
| [55] | Ventilatiesystemen voor nieuwbouwwoningen - inventariserend onderzoek; MoBius Consult, in opdracht van Agentschap NL, juni 2012. |
| [56] | Stevige ambities, klare taal!; WE-adviseurs, in opdracht van Platform energietransitie Gebouwde Omgeving, oktober 2009 |
| [57] | Uitgerekend nul Rekenmethode; DHV, in opdracht van Agentschap NL, 2010 |
| [58] | Passiefhuistechnologie in Nederland, 3e uitgave, november 2008; Stichting Passiefhuis Holland te Sliedrecht |
| [59] | www.passiefbouwen.nl: Stichting Passief Bouwen te Eindhoven |
| [60] | www.passiv.de: Passivhaus Institut te Darmstadt (D) |
| [61] | PHPP, PassivHaus Projektierungs-Paket; Passivhaus Institut te Darmstadt (D), www.passiv.de |
| [62] | www.pixii.be: Kennisplatform Energieneutraal Bouwen te Borgerhout |
| [63] | Praktijkboek Passiefhuis; SBR, 2015 |
| [64] | 'Tegen de hitte - Groen en de opwarming van de stad' Michiel Brink e.a., Royal haskoningDHV, uitgave Gemeente Tilburg, Gemeente Sittard-Geleen, 2013 |
| [65] | Consumentenonderzoek Lente-akkoord; dr. Laure Itard e.a., OTB - TUDelft te Delft, in opdracht van NVB, Voorburg, september 2009; te downloaden via www.lente-akkoord.nl |
| [66] | KopStaart Praktijkboek; Christine Algera e.a., in opdracht van Lente-akkoord en Agentschap NL; in gedrukte vorm: Aeneas uitgeverij te Boxtel |
| [67] | Energiezuinige woningen ontwikkelen: de beste basis; H. Bouwmeester en R. Cloquet, in opdracht van Lente-akkoord, 2011 |
| [68] | Infoblad Energieneutraal bouwen: definitie & ambitie; RVO, 2013 |
| [69] | Infoblad Energieneutrale woningbouw; RVO, 2013 |
| [70] | Infoblad Energie-eisen en woonwensen; RVO, 2012 |
| [71] | Huis vol energie - inspiratie voor energieneutraal wonen; I. Opstelten en M. Bakx, in opdracht van SEV Energiesprong, 2011 |
| [72] | Lokaal Energie- en Klimaatbeleid |
| [73] | www.rvo.nl/energiezuiniggebouwd |
| [74] | Resultaten uit monitoring over: Concepten nul op de meter en 80% besparing; Piet Jacobs (TNO) e.a., uitgave Energiesprong, mei 2015 |
| [75] | www.passivhausprojekte.de |
| [76] | Hoe waarderen bewoners energiebesparende maatregelen? - gebundelde onderzoeksrapporten 1995 - 2011; V&L Consultants, in opdracht van RVO, 2012 |
| [77] | De Zon in stedenbouw en architectuur – Passieve en actieve zonne-energie in de woningbouw; H.E. Bouwmeester, uitgave: Novem, 2000 |
| [78] | De factor Zon I, eengezinswoningen; W/E te Gouda, uitgave: Novem, 1988 |
| [79] | Duurzaam bouwen duurzaam wonen / Dubo-woningen en hun bewoners; H. Bouwmeester; Æneas uitgeverij, Boxtel, 2002 |
| [80] | Praktijkevaluatie Veldzicht te Valkenburg (ZH); BOOM-SI, in opdracht van SenterNovem, Sittard, 2004 |
| [81] | Grote Glasoverkapte Ruimten – atria, serres, passages; P. Blesgraaf e.a., uitgave: Novem, 1996 |
| [82] | NEN 2057:2011 t/m correctieblad 2057/C1:2011, Daglichtopeningen van gebouwen. Bepaling van de equivalente daglichtoppervlakte van een ruimte, NEN, Delft, 2011 |
| [83] | Praktijkboek Bouwbesluit 2012 - editie 2012; te downloaden via www.rijksoverheid.nl |
| [84] | Fietsfeiten te downloaden via www.kimnet.nl; Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KIM), 2018 |
| [85] | Energiebesparing in verkeer en vervoer door ruimtelijke ordening; P. Janse e.a., CE te Delft, uitgave: Novem, 1997 |
| [86] | Ontwerpwijzer fietsverkeer; CROW-publicatie 351, CROW, Ede, juni 2016 |
| [87] | Fietsberaadpublicatie 19: Samen werken aan een veilige fietsomgeving; Fietsberaad, april 2011 |
| [88] | Serres – Praktijkvoorbeelden, toepassingen en gebruik; T. Reijenga en G. de Vries, uitgave: SEV te Rotterdam en Novem, 1996 |
| [89] | Zinnige serres in Spijkenisse; uitgave: W/E adviseurs en Wilma |
| [90] | Serres in strijd tegen geluid; J. Crone-de Haan, in: BouwWereld nr 6, 1998 |
| [91] | Onverwarmde serres, een herijking van de opbrengst. TNO-rapport 2002-DEG- R025. Auteurs: TNO (Delft), W/E adviseurs (Utrecht), EBM-Consult (Arnhem), in opdracht van SenterNovem, 2002 |
| [92] | LARGAS – Langzaam Rijden Gaat Sneller; CROW, www.crow.nl/publicaties, 2004 |
| [93] | Schonere lucht bij betere doorstroming; CROW, publicatie 218f, 2008; te bestellen via www.crow.nl |
| [94] | VPL - Vervoersprestatie op Locatie; CROW, www.crow.nl/publicaties, 2001 |
| [95] | Dossier 'Elektrisch rijden' op www.rvo.nl |
| [96] | SBR-Referentiedetails Woningbouw;er is ook een Studenteneditie (2015) H.M.Nieman, uitgave Thieme Meulenhoff, 2012 |
| [97] | Koudebruggen als thermisch lek; A. Poel, in Bouwwereld nr 24, 1995 |
| [98] | Nationaal Kennisplatform Laadinfrastructuur |
| [99] | Luchtdicht bouwen – theorie – ontwerp – praktijk; P. Kuindersma en H.M. Nieman, uitgave SBRCURnet, Rotterdam, december 2013 |
| [100] | NEN 2686; Luchtdoorlatendheid van gebouwen – Meetmethode; NEN, Delft, 1988 met Wijzigingsblad A2:2008, dec. 2008 |
| [101] | NEN 2687:1989; Luchtdoorlatendheid van woningen – Eisen; NEN, Delft, 1989 |
| [102] | NEN 2690:1991/A2 2008; Luchtdoorlatendheid van gebouwen – Meetmethode voor de specifieke luchtvolumestroom tussen kruipruimte en woning; NEN, Delft, 2008 |
| [103] | Bouwen met of zonder kruipruimte?; SBR-rapport nr. 237, SBR te Rotterdam, 1995 |
| [104] | 433MAXX spouwanker, info: www.rockwool.nl |
| [105] | Maak van de luchtspouw geen restmaat; H. Speelman, in: BouwWereld nr 1, 1999 |
| [106] | De invloed van convectiestromen op de warmteweerstand van geïsoleerde spouwmuren; PRC Bouwcentrum (update van rapport 1994), maart 2006 |
| [107] | Electrification of heating and transport – a scenario analysis for the Netherlands up to 2050; J. Moraga en M. Mulder, Centre for Energy Economics Research - Universiteit van Groningen, mei 2018 |
| [108] | Wat u moet weten over isolerend dubbelglas en HR++ beglazing; samenstelling: Procomm, uitgave van o.a. Kenniscentrum Glas, 2008 |
| [109] | Evaluatie Urban Villa Amstelveen; A. Poel e.a., Damen Consultants te Arnhem en G. de Vries, V&L Consultants te Rotterdam, in opdracht van Novem, 1997 |
| [110] | Geluidwering in de woningbouw; P. Braat-Eggen e.a., TNO-Bouw, in opdracht van VROM, uitgave: Waltman en SMD te Leiden, 1993 |
| [111] | https://kennisbank.isso.nl/publicatie/richtlijn-vegetatiedaken-bestaande-bouw/2010 |
| [112] | Begroeide daken na 2010; Afstemming van techniek, organisatie en maatschappelijk belang; P. Teeuw en C. Ravesloot, Techne Press, Amsterdam, 2011 |
| [113] | Groene daken nader beschouwd - Over de effecten van begroeide daken in breed perspectief met de nadruk op de stedelijke waterhuishouding; Kees Broks e.a., uitgave RIONED en STOWA, 2015 |
| [114] | Groen voor Klimaat (brochure); Alterra te Wageningen, zie ook www.klimaatonderzoeknederland.nl |
| [115] | Minimum Energiewoningen in de stadsvernieuwing, evaluatie van het praktijkexperiment Joke Smitplein – Utrecht; Novem, Energie-Buro, 1989 |
| [116] | Vacuüm isolatiepanelen – eindrapport afstudeerproject; K. van Went, TUDelft, 2002 |
| [117] | Vervallen |
| [118] | Innovatie in energie – Overzicht van een aantal innovatieve energietechnieken voor de woningbouw; SenterNovem, 2DEN0905, juli 2009; te downloaden via www.rvo.nl |
| [119] | Technieken voor een energieneutrale woning; RVO, juni 2014 |
| [120] | SBR-Referentiedetails voor op de bouwplaats; SBRCURnet, 2016 |
| [121] | Bouwen aan een goede schil - met aandacht voor comfort en binnenmilieu; H. Bouwmeester en C. Bouwens, in opdracht van Lente-akkoord, 2014 |
| [122] | De onderconstructie van rieten schroefdaken; Nieman Raadgevende Ingenieurs e.a., in opdracht van Vakfederatie Rietdekkers, 2009 |
| [123] | Drievoudig glas en bijpassende kozijnen - Ervaringen en aandachtspunten; Factsheet, H. Bouwmeester en C. Bouwens, Lente-akkoord, 11-2014; te downloaden via www.lente-akkoord.nl. |
| [124] | 30 voorbeeldprojecten energiezuinige woningbouw – samenvatting bevindingen; MoBius Consult, in opdracht van RVO, 2013 |
| [125] | Onderzoek naar de kwaliteit van ventilatiesystemen in nieuwbouw eengezinswoningen; BBA Binnenmilieu, in opdracht van Min. van Infrastructuur en Milieu, 2011 |
| [126] | Kwaliteit van mechanische ventilatiesystemen in nieuwbouw eengezinswoningen en bewonersklachten; RIVM, in opdracht van Min. van Infrastructuur en Milieu, 2011 |
| [127] | MONICAIR eindrapport WP1a – Resultaten van een monitoring onderzoek naar de binnenluchtkwaliteit- en energieprestaties van ventilatiesystemen in de woningbouw; Consortium MONICAIR deel A, R. van Holsteijn e.a., december 2014; zie ook www.monicair.nl |
| [128] | Infoblad 'Ventilatiesystemen in energiezuinige nieuwbouwwoningen'; RVO, 2014 |
| [129] | Kleintje Ventilatie - Woningen en woongebouwen; ISSO, Rotterdam, april 2012 |
| [130] | Gebruikershandleiding Woninginstallaties via www.uneto-vni.nl en via www.mijnhuisinstallatie.nl |
| [131] | Bewonersgedrag en balansventilatie - De invloed van bewonersgedrag op de effectiviteit van balansventilatie; K. Soldaat, Habiforum, Gouda, januari 2007 |
| [132] | Balansventilatie met WTW in de woningbouw - Sleutels tot succes; H. Bouwmeester en C. Bouwens, Lente-akkoord, december 2014 |
| [133] | NEN 1087:2006 ontwerpnorm - Ventilatie van gebouwen - Bepalingsmethoden voor nieuwbouw; NEN, Delft, 2006 |
| [134] | De Brabantwoning; W. Buma, in: TVVL Magazine nr 4 – 2014 |
| [135] | NEN 2757-1:2011: Bepalingsmethoden voor de geschiktheid van systemen voor de afvoer van rookgas van gebouwgebonden installaties - deel 1: Installaties met een belasting kleiner dan of gelijk aan 130 kW op bovenwaarde; NEN, Delft, 2011 |
| [136] | Praktijkboek Gezonde Gebouwen; ISSO/SBRCURnet, Rotterdam |
| [137] | Dossier Luchtkwaliteit op www.rijksoverheid.nl |
| [138] | ISSO-publicatie 27 Kwaliteitseisen luchtfilters voor ventilatiesystemen en luchtreinigers 2013 ; ISSO, 2013 |
| [139] | ISSO-publicatie 61 Programma van Eisen en systeemkeuze voor ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen ; ISSO, 2010, met uitgebreide erratum 2012 |
| [140] | ISSO-publicatie 62 Centrale gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen ; ISSO, 2010, met uitgebreide erratum 2012 |
| [141] | ISSO-publicatie 63 Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen ; ISSO, Rotterdam, 2008 |
| [142] | ISSO-publicatie 91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen ; ISSO, Rotterdam, 2009 + erratum 2012 |
| [143] | ISSO-publicatie 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen ; ISSO, Rotterdam, 2009 + erratum 2012 |
| [144] | Demonstration house with hybrid ventilation; Reshyvent Report nr WP9-CZ, o.a. Cauberg-Huygen, Maastricht, januari 2005 |
| [145] | Vent-O-Hybrid systeem van voorheen Alusta |
| [146] | Klimatisering woningen met grond-luchtcollectoren; A. van Lohuizen, in: Verwarming + Ventilatie april 2006 |
| [147] | Monitoring Passief Huis in Dalem 2003/2004; G. Brouwer, in opdracht van Novem, maart 2005 |
| [148] | Programma van Eisen voor Woningventilatie voor nieuwbouw en renovatie; BBA Binnenmilieu, in opdracht van Aedes, versie 2.0, nov. 2011, te downloaden via http://www.binnenmilieu.nl/v2/media/file/Aedes%20PvEs%20Woningventilatie.pdf |
| [149] | ISSO-Kenniskaart nr 92 'Luchtfilters in woningbouw onderhouden' |
| [150] | ISSO-Kenniskaart nr 23 'Verdunningsfactor bepalen', ISSO, 2013 |
| [151] | BRL 8010 Ventilatie-PrestatieKeuring - Beoordelen van ventilatievoorzieningen van woningen, scholen en kinderdagverblijven; ISSO, 2012 |
| [152] | ISSO-Kenniskaart nr 33 'Kanalen reinigen', ISSO, 2012 |
| [153] | ISSO-Kenniskaart nr. 35 'Filters in WTW-unit vervangen; ISSO, 2012 |
| [154] | NPR 1088:1999 met aanvulling 2000: ventilatie van woningen en woongebouwen – Aanwijzingen voor en voorbeelden van de uitvoering van ventilatievoorzieningen; NEN, 1999-2000 |
| [155] | NEN 5077:2006 + C3:2012; Geluidwering in gebouwen; NEN, 2006-2012 |
| [156] | ISSO-publicatie 49 Kwaliteitseisen vloer- en wandverwarming en vloer- en wandkoeling; ISSO, Rotterdam, 2004 met errata 2009 |
| [157] | ISSO-publicatie 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor warmwaterverwarmingsinstallaties; ISSO, Rotterdam, 2008 (niet meer actueel) |
| [158] | ISSO-publicatie 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen; ISSO, Rotterdam, 2012 |
| [159] | ISSO-publicatie 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen; ISSO, Rotterdam, 2002 |
| [160] | ISSO-publicatie 58 Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen ; ISSO Rotterdam, 2003 |
| [161] | ISSO-publicatie 72 Ontwerp van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen voor woningen; ISSO, Rotterdam, 2014 |
| [162] | ISSO-publicatie 73 Ontwerp en uitvoering van verticale bodemwarmtewisselaars; ISSO, Rotterdam, 2005 |
| [163] | Lage temperatuursystemen – méér comfort met minder energie; v Haalen & Partners i.s.m. V & L Consultants, uitgave: Novem, 1998 |
| [164] | NEN 2757-1:2011; bepalingsmethoden voor de geschiktheid van systemen voor de afvoer van gebouwgebonden installaties - Deel 1: Installaties met een belasting kleiner dan of gelijk aan 130 kW op bovenwaarde; NEN, Delft, 2011 |
| [165] | Voorstudie naar de effecten en het gedrag van Laag Temperatuur Systemen; H. v. Dijk TNO Bouw e.a., in opdracht van EnergieNed, Sep en Novem, 1998 |
| [166] | Energie in wervende woonmilieus; H. Korbee e.a., W/E adviseurs duurzaam bouwen, Gouda, uitgave: Novem, 1996 |
| [167] | Puntegale Rotterdam; vouwfolders Voorbeeldprojecten Duurzaam en Energiezuinig Bouwen; uitgave: Nationaal DuBo centrum te Utrecht, 1998 en 1999 |
| [168] | Individuele warmtemeting; J. van Asten, WDC Consulting, in: b+u februari 1999 |
| [169] | NEN 7440:1998, Eisen voor de toepassing bij individuele kostentoerekening; uitgave 1998, Nederlands Normalisatie-instituut, Delft |
| [170] | NPR 7441:1998, Warmtekostenverdeelsystemen - Uitwerking van de eisen voor de toepassing bij individuele kostentoerekening; uitgave 1998, Nederlands Normalisatie-instituut, Delft |
| [171] | Rabobank Pey-Posterholt; Vouwfolders Voorbeeldplannen Duurzaam en Energiezuinig Bouwen; Novem en SEV, uitgave: Nationaal DuBo centrum te Utrecht, 1998 en 1999 |
| [172] | Case Study: Solar district heating in Friedrichshafen, Germany www.managenergy.net |
| [173] | Evaluatie van een grootschalige toepassing van zonne-energie met seizoenmatige warmteopslag te Groningen; DWA te Bodegraven, in opdracht van: Novem, maart 1996 |
| [174] | www.duurzameenergie.org Vereniging ODE, Organisatie voor duurzame energie |
| [175] | Opwekkingsrendementen lokale technieken onder laboratoriumomstandigheden; TNO Bouw en Ondergrond, in opdracht van Agentschap NL, 2010 |
| [176] | www.warmtepompenwegwijzer.nl: Informatie over warmtepompen en referentieprojecten |
| [177] | Beoordelingsrichtlijnen BRL 6000, o.a. delen 13 en 21 over warmtepomp- en bodemopslagsystemen; 2013, ISSO, Rotterdam |
| [178] | Module Gebruikshandleiding Woninginstallaties; uitgave Uneto-VNI en ISSO |
| [179] | Zonthermische daken; J.v.d.Waerdt, DWA, in opdracht van Agentschap NL, 2012 |
| [180] | Praktijkvoorbeelden corporaties – De Goede Woning, Zoetermeer; Agentschap NL, 2011 |
| [181] | Warmte in de woonomgeving deel 5 - bronnen en systemen; Gasterra, 2012; te downloaden via www.gasterra.nl |
| [182] | Nationaal Expertisecentrum Warmte (NEW) Informatie over warmtelevering (warmtedistributie) |
| [183] | Wko 3x beter - beter bedenken, beter bouwen en beter beheren; Henk Bouwmeester, in opdracht van Lente-akkoord, 2013 |
| [184] | Kamerbrief over vragen toepassing Warmtewet en Warmteregeling; minister Kamp (EZ), 7 juli 2014 |
| [185] | Warmte - wet, regelgeving en toelichting; M. van Ee e.a., uitgeverij Aeneas in Boxtel, december 2013 |
| [186] | Dossier: Warmtewet; Aedes |
| [187] | ISSO-kleintje Vloerverwarming en vloerkoeling; ISSO, Rotterdam, 2013 |
| [188] | Evaluatie van 86 Minimum-Energiewoningen te Utrecht; Energie-Buro, in opdracht van Novem, 1989 |
| [189] | Monitor Energiebesparing Slimme Meters (Besparingsmonitor); H. van Elburg i.s.m. J. Uitzinger (IVAM), in opdracht van RVO, maart 2014 |
| [190] | Damwandtechniek brengt seizoensbuffer; in: Warmtenetwerk Magazine nr 21 Winter 2015 |
| [191] | Warmtevisie; Minister van Economische Zaken H.G. Kamp, 2 april 2015 |
| [192] | www.stek.nl; Stichting Emissiepreventie Koudetechniek |
| [193] | Energiezuinig koelen met warmte- en koudeopslag; RVO, 2011 |
| [194] | Basisonderzoek Aardgasverbruik Kleinverbruikers (BAK). EnergieNed, Arnhem, 2000 |
| [195] | Vademecum Drinkwater- en Warmwaterbesparing; Milieu-Centraal Advies e.a. Uitgave: SEV, Rotterdam en Novem, 1999 |
| [196] | Waterwerkbladen; Samenwerkende drinkwaterbedrijven; www.infodwi.nl |
| [197] | Optimalisatie warmtapwatertsystemen door dubbelvoeden, door Ernest Israëls, VV+, nov 2008 |
| [198] | Typen en merken zonneboilers; www.hollandsolar.nl |
| [199] | ISSO-handboek Zonne-energie - Bouwkundige en installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen; ISSO, 2012 |
| [200] | ISSO-kleintje Zonne-energie - Praktische aanwijzingen voor de installatie van zonnewarmte- en zonnestroomsystemen; ISSO, 2013 |
| [201] | www.legionellavraagbaak.nl |
| [202] | ISSO-publicatie 55 Leidingwater-installaties voor woon- en utiliteitsgebouwen; ISSO, Rotterdam 2013-2015 |
| [203] | ISSO-publicatie 55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater; ISSO, Rotterdam, 2012 |
| [204] | ISSO-publicatie 55.2 Zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties; ISSO, Rotterdam, 2012 |
| [205] | ISSO-publicatie 30.5 LegionellaCode Woninginstallaties; ISSO, Rotterdam, 2013 |
| [206] | ISSO-Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties; ISSO, 2008/2016 |
| [207] | www.consumentenbond.nl. Zie o.a. test CV-ketels 2016 |
| [208] | ISSO-publicatie 30.4 Warmteterugwinning uit douchewater (versie 2008) |
| [209] | DH factoren van warmtapwateruittapleidingen, door Hans van Wolferen e.a TNO MEP, Verwarming en Ventilatie, febr. 2001] |
| [210] | Drinkwaterbesluit |
| [211] | ISSO-KennisKaart 53 Hotspots bij radiatorenverwarming voorkomen; ISSO, 2013 |
| [212] | Checklist 'hotspots' in waterleidingen; ISSO, 2013 |
| [213] | Legionella preventie - Wie is er nu eigenlijk verantwoordelijk?; Aedes, 2011 |
| [214] | ISSO-kleintje Legionellapreventie 2012; ISSO, 2012 |
| [215] | ISSO/SBR-publicatie 811 Integraal Ontwerpen van Legionellaveilige woningen; ISSO/SBR, 2011 |
| [216] | NEN 1006:2015 : Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties; NEN, 2015 |
| [217] | Waterwerkblad 1.4 G - Beheer van leidingwaterinstallaties; VEWIN, dec. 2015 |
| [218] | ISSO-KennisKaart 45 Verticale douche-WTW installeren; ISSO, 2013 |
| [219] | ISSO-KennisKaart 46 Douchebak met WTW installeren; ISSO, 2013 |
| [220] | IISSO-KennisKaart 47 Douchegoot met WTW installeren; ISSO, 2013 |
| [221] | Quooker Energy Analysis; Van Holsteijn en Kemna, Delft, in opdracht van Peteri BV, Ridderkerk, 2010 |
| [222] | Praktijkprestaties van warmtetechnieken bij huishoudens; Energymatters e.a., in opdracht van Agentschap NL, 2012 |
| [223] | ISSO-KennisKaart 40 Warmtepompboiler installeren; ISSO, 2013 |
| [224] | Regeling Legionellapreventie in drinkwater en warm tapwater |
| [225] | Energie Trends 2012; ECN, Energie Nederland en Netbeheer Nederland; 2012 |
| [226] | www.milieucentraal.nl |
| [227] | Gasconcepten voor de zichtjaren 2000, 2010 en 2020; Van Holsteijn en Kemna, in opdracht van Novem, februari 1999 |
| [228] | Nationaal Actieplan voor energie uit hernieuwbare bronnen; Rijksoverheid, 2016 |
| [229] | Opbrengst van zonnestroomsystemen in Nederland; W. van Sark, Universiteit Utrecht, in opdracht van RVO, 2014 |
| [230] | Leidraad zonnestroomprojecten; Agentschap NL, 2010 |
| [231] | NEN 7250:2014 nl, Zonne-energiesystemen – integratie in daken en gevels – Bouwkundige aspecten; NEN te Delft, 2014 |
| [232] | NEN 1010:2015 Elektrische installaties voor laagspanning; NEN te Delft, 2015 |
| [233] | Monitoring en lessen PV-projecten Amersfoort en HAL-gebied; New Energy Works en Universiteit van Utrecht - Copernicus Instituut, in opdracht van SenterNovem, april 2008 |
| [234] | Jaarbericht 2012 SDE+, SDE en MEP; Agentschap NL, 2013 |
| [235] | Voortgangsrapportage Energie uit hernieuwbare bronnen in Nederland 2011 - 2012; Ministerie van Economische Zaken, 2013 |
| [236] | EnergieTrends 2013; ECN, Energie Nederland en Netbeheer Nederland; 2013 |
| [237] | Dubbeldoeldak, in: Leven op daken nr 14-2011 |
| [238] | ISSO-KennisKaart 82 Zonnestroompanelen plaatsen op daken; ISSO, 2013 |
| [239] | ISSO-KennisKaart 83 Omvormer voor zonnestroompanelen plaatsen op daken; ISSO, 2013 |
| [240] | ISSO-KennisKaart 87 Plaats zonnestroompanelen plaatsen bepalen; ISSO, 2013 |
| [241] | Goede voorbeeldprojecten op PV-gebied – Onderzoeksverslag; W/E adviseurs, in opdracht van Agentschap NL, 2012 |
| [242] | Op weg naar een klimaatneutrale woningvoorraad in 2050 – Investeringsopties voor een kosteneffectieve energievoorziening; R. van den Wijngaart e.a., PBL Planbureau voor de Leefomgeving, 2014 |
| [243] | ISSO-publicatie 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen; ISSO, 2012 |
| [244] | Klimaatinstallaties 1A, verwarmingssystemen; T.H. Hoogendoorn, TUDelft, Afdeling Bouwkunde, 1978 |
| [245] | GGD richtlijn medische milieukunde – Beoordeling van ventilatie en ventilatievoorzieningen van woningen; F. Duijm e.a., RIVM in opdracht van VWS, 2009 |
| [246] | www.rockwool.nlenwww.isover.nl |
| [247] | Referentiewoningen nieuwbouw, zie www.rvo.nl |
| [248] | Onderzoek Woongebouw EPC < 0,4 – samenvatting bevindingen; Nieman Raadgevende Ingenieurs, in opdracht van RVO, juni 2015 |
| [249] | Nul op de meter – Ervaringen van vernieuwers in de woningbouw; RVO, mei 2015 |
| [250] | Kennispaper: Duurzame begroeide daken; C. Ravesloot, uitgave SBRCURnet, april 2016 |
| [251] | ISSO-publicatie 108 Warmteverliezen in leidingsystemen; ISSO, 2016 |
| [252] | De slimme meter, uitgelezen energie(k)?; K.Vringer en T.Dassen, PBL Planbureau voor de Leefomgeving, 2016 |
| [253] | Waterwerkbladen - Drinkwater installaties; www.infodwi.nl |
| [254] | Inventarisatie esthetische inpassing zonnepanelen; W/E adviseurs, in opdracht van RVO, 2015 |
| [255] | Kennisdocument Houtstook in Nederland; J.Koppejan, Procede Biomass en F.deBree, Buro Blauw, in opdracht van RVO, september 2018 |
| [256] | https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatie/2018/40/hernieuwbare-energie-in-nederland-2017 |
| [257] | Electrification of heating and transport – a scenario analysis for the Netherlands up to 2050; J. Moraga en M. Mulder, Centre for Energy Economics Research - Universiteit van Groningen, mei 2018 |
| [258] | Kortetermijnraming voor emissies en energie in 2020; P. Hammingh, et al., 2019, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag |
| [259] | Ontwerp van het Klimaatakkoord; Sociaal-Economische Raad, Den Haag, december 2018; www.klimaatakkoord.nl |
| [260] | Switch naar aardgasvrij - Wat doen we met woningen in de pijplijn?; Lente-akkoord, augustus 2018, www.lente-akkoord.nl |
| [261] | Nationale Energieverkenning 2016; K.Schoots e.a., ECN, Petten, 2016 |
| [262] | Energieverbruik van particuliere huishoudens; CBS, april 2018 |
